浅析越南语的翻译艺术

 Dịch thuật, một vấn nạn ngôn ngữ 23.12.01 

Dịch thuật có liên quan mật thiết đến việc phân tích và so sánh cấu trúc ngữ pháp các ngôn ngữ. Những thành quả nghiên cứu của ngôn ngữ học hiện đại có thể được áp dụng như thế nào trong việc này, cụ thể hơn nữa là trong việc dịch từ các thứ tiếng như tiếng Anh và tiếng Ðức sang tiếng Việt? Dũng Vũ, tác giả công trình nghiên cứu Tiếng Việt và Ngôn ngữ học hiện đại - Sơ khảo về cú pháp, sắp xuất bản, tìm cách trả lời câu hỏi này trong bài viết sau.
Hầu hết người dịch chỉ quan tâm đến cái khó của dịch thuật là làm sao chuyển tải chính xác ý tưởng một văn bản được viết bằng một thứ ngôn ngữ gốc sang một ngôn ngữ dịch. Dịch văn đã khó, dịch thơ càng khó nữa. Ðại để, người ta chỉ chú tâm vào khía cạnh ấy và xem đó như một vấn đề.
Không cần học ngôn ngữ học, không cần hiểu biết các lý thuyết ngữ pháp phức tạp, ai cũng biết, mỗi ngôn ngữ đều có cấu trúc riêng, nếu anh/chị ấy biết ít nhất hai ngôn ngữ. Ngôn ngữ không bất định mà có ngữ pháp. Mỗi ngôn ngữ đều có ngữ pháp riêng. Ngữ pháp của một ngôn ngữ không phải là cái gì ngẫu nhiên từ trên trời rơi xuống mà có quy tắc và logic, nó là kết quả của nguyên tắc hành ngôn đặc thù. Ví dụ tiếng Anh là một loại ngôn ngữ tuyến tính, tiếng Ðức không tuyến tính, tiếng Việt là một ngôn ngữ tịnh tiến (1). Nhờ thẩm năng ngôn ngữ, con người sẽ nhận ra ngay, một câu nói có phải là ngôn ngữ mà mình thông thạo hay không. Thử xem một ví dụ, Lê Văn Lý (1948) dùng 5 chữ tạo ra nhiều câu:
Sao bảo nó không đến?
Sao nó không bảo đến?
Sao? Bảo nó đến không?
Nó đến, không bảo sao?
Nó bảo sao không đến?
Nó bảo đến không sao.
Nó không bảo, sao đến?
Nó không đến bảo sao?
Bảo nó: Ðến không sao.
Bảo nó đến, sao không?
Bảo không, sao nó đến?
Không bảo, sao nó đến?
Không sao, bảo nó đến.
Không đến, bảo nó sao?
Ðến bảo nó không sao.
Ðến không? Nó bảo sao?
Ðến bảo nó sao không?
Ðến, nó bảo không sao.
Ðến, sao bảo nó không?
Với trò chơi hoán vị 5 từ bên trên, theo lý thuyết, ta sẽ được 120 chuỗi từ khác nhau (theo công thức 5! [5 giai thừa]). Song thực ra chỉ có 38 chuỗi từ nói được. Tạm cho là vậy, nhưng thế nào là nói được? Tại sao người Việt thấy câu "Nó đến, sao bảo không?" nói được nhưng câu "Nó đến không sao bảo" thì không nói được? Người Việt còn có cảm giác ấy, nhưng người ngoại quốc không rành tiếng Việt thì sao? Cảm thấy một câu, một thành tố, một chuỗi từ, một cụm từ nói được bởi vì trong vô thức của từng người Việt đã tồn tại sẵn cái kho tàng cấu trúc tiếng Việt. Chỉ có những cấu trúc nhất định người Việt mới chấp nhận.
Một ví dụ khác. Giả sử người Việt nói:
Cùng nội dung ấy, người Anh sẽ nói: "a pretty girl", hoặc người Ðức: "ein schönes Mädchen". Rõ ràng hai cấu trúc cú pháp khác nhau (2). Ðặt câu hỏi, vì sao người Việt không đặt tính từ "đẹp" trước danh từ "cô gái" mà nói "một đẹp cô gái" cho giống người Anh, người Ðức? Người Tàu nói một "mỹ nhân". "Mỹ" là "đẹp", "nhân" là "người". Tại sao người Việt lại đi nói ngược thành "người đẹp". Nói theo ngôn ngữ học là tại sao danh từ trong tiếng Hoa được bổ nghĩa bên trái, còn tiếng Việt thì bên phải?
Như đã thấy, nguyên tắc hành ngôn tiếng Việt quyết định ngữ pháp. Ngữ pháp mà bị làm méo mó thì cả cái hệ thống nguyên tắc hành ngôn cũng bị ảnh hưởng lây. Theo thời gian, hạ tầng cơ sở tiếng Việt sẽ từ từ xuống cấp. Cuối cùng, đến một lúc nào đó, chắc chắn sẽ không còn ai đủ can đảm hoặc đủ khả năng giải thích nổi cái cấu trúc của tiếng Việt, bởi nó đã bị loạn chiêu hóa, phi logic hóa.
Câu bị động (passive sentence):
Ðây là cách lập câu bị động thông thường trong tiếng Anh. Nhiều người hay dịch sát chữ câu trên sang tiếng Việt:
Câu này bị lai cấu trúc tiếng Anh. Theo tính tịnh tiến của tiếng Việt, không ai hỏi:
Trong thực tế, người Việt không nói vậy mà nói:
bởi cách trả lời này mang tính tịnh tiến:
Từ đây có nhiều câu trả lời:
Giả sử bị ai đó làm gì, người Việt sẽ hỏi:
Từ đây mới có câu trả lời tịnh tiến, ví dụ:
Bố tôi bị hãng sa thải.
Chứ không ai nói:
Bố tôi bị lường gạt bởi người ta.
Ông ta bị cắn bởi chó.
Cuộc thi hoa hậu được tổ chức bởi hãng nước hoa Chanel.
mà nói:
Ðứa con út được bố mẹ cưng chìu.
Tội ác sẽ bị xã hội lên án.
A mountain was seen in the distance.
Câu dịch sát chữ như vậy không được tự nhiên vì chúng ta đã vô tình sao chép nguyên cấu trúc tiếng Anh vào câu tiếng Việt. Cách hành ngôn đó là của người Anh. Cách hành ngôn của người Việt khác:
Người ta thấy một ngọn núi ở đằng xa.
Cách hành ngôn trên mang tính tịnh tiến, ví dụ:
Trả lời: Người ta thấy một ngọn núi.
Cuối cùng là câu trả lời: Người ta thấy một ngọn núi ở đằng xa.
It was I who knocked at your door.
Ðó là tôi người đã gõ cửa phòng anh.
Chính tôi đã gõ cửa phòng anh.
You forget to answer his letter.
Người Việt không nói vậy mà thông thường là:
Anh quên trả lời bức thư của hắn.
I'll come to see you tomorrow.
Ðối với trường hợp này, vẫn có cách nói thuần túy Việt Nam:
Ngày mai tôi sẽ tới thăm anh.
Ăn để mà sống chứ không phải sống để mà ăn.
Tiếng Anh là một loại ngôn ngữ tuyến tính giống như tiếng Việt, đặc biệt là cấu trúc câu xác định, tuy vậy, hai ngôn ngữ không giống nhau hoàn toàn (các ví dụ trên đã cho thấy).
Thế thì chúng ta, mỗi người đã từng dịch thuật, hãy tự hỏi mình đã đạt được những điều kiện ấy chưa? Nên nhớ, viết hay chưa đủ mà còn phải viết đúng ngôn ngữ. Ðiều này hết sức quan trọng, vì khi người đọc tiếp thu cái sai của chúng ta, nó sẽ tiếp tục lây lan như bịnh dịch, làm tiếng Việt càng thêm bịnh.
Quy tắc biệt định ngữ (specifier phrase rule): X' --> (YP) X'
X' (ZP) | (ZP) X'
X (WP)
Quy tắc biệt định ngữ: X' --> X' (YP) | (YP) X'
X' (ZP) | (ZP) X'
X (WP) | (WP) X
Nói ngắn gọn, nếu nghiên cứu kỹ về cú pháp học, chúng ta sẽ hiểu tại sao các quy tắc ngữ đoạn tiếng Anh không đủ giải thích tiếng Việt. Ðừng nên nghĩ văn hay hoặc dở là do cấu trúc. Muốn diễn tả thế nào đi nữa, chúng ta chỉ có bao nhiêu đó loại ngữ đoạn (động từ, danh từ, tính/trạng từ, giới từ); không thể chế thêm. Không ai phủ nhận cấu trúc ngôn ngữ là hạ tầng cơ sở của câu văn, song chưa hẳn đó đã là hạt nhân quyết định hoàn toàn văn phong của người viết. Viết hay/dở còn tùy vào cách dùng chữ, cách tỉnh lược, cách bố cục, ... và đặc biệt là ý tưởng. Người viết tiếng Anh/Pháp/Ðức/... cũng chỉ dùng bao nhiêu đấy loại ngữ đoạn để diễn đạt ý tưởng. Tiếng Việt cũng có các ngữ đoạn ấy.
Nếu không có điều kiện học hỏi như ở các xứ tân tiến, chúng ta vẫn có cách giải quyết vấn đề như thường dù tương đối. Mỗi người Việt (biết tiếng Việt) đều nói đúng văn phạm (ngữ pháp) cả. Xin lưu ý là nói chứ không phải viết. Cái kho tàng quy tắc ngữ pháp còn nguyên vẹn đấy. Nó nằm trong vô thức của từng người. Ðó là cái lợi nếu biết vận dụng thẩm năng ngôn ngữ của mình. Người dịch thuật văn chương có thể thử nghiệm một trong hai giải thuật dịch ngoại ngữ sang tiếng Việt sau đây:
Bước 1: Dịch 1-1 đúng vị trí từng chữ/từ trong câu bản gốc.
Bước 3: Ðổi vị trí thành tố sao cho đúng cách hành ngôn tiếng Việt (văn nói).
Bước 5: Lập lại bước 1 cho câu kế tiếp.
Bước 1: Hiểu kỹ ý từng câu trong văn bản gốc. Ðể ý văn mạch, ngữ cảnh phía trước.
Bước 3: Lẩm nhẩm trong miệng, với ý chính đó, ta sẽ nói bằng tiếng Việt thế nào cho xuôi rồi ghi lại. Xin lưu ý là văn nói chứ không phải văn viết.
Bước 5: Chuyển sang văn viết: Văn nói thường rất luộm thuộm. Cần trau chuốt. Chúng ta dùng các phương pháp như phép tỉnh lược, phép thế, phép mở rộng, ... ngoại trừ phép hoán vị.
Bước 7: Xem cách hành ngôn có quá xa rời văn nói hay không.
Ðành là có giải thuật, nhưng chưa hẳn là không có điều kiện. Ví dụ giải thuật 1 chỉ ứng dụng được đối với người dịch ít nhiều đã hiểu các nguyên tắc hành ngôn tiếng Việt (tính cảm đề, tính tịnh tiến, tính tỉnh lược, tính đề diễn, ...) cũng như đã hiểu thành tố, ngữ đoạn là gì. (Xem tóm lược trong chuyên luận cú pháp [Dũng Vũ 2001])